Spis treści:
Grusza (Pyrus communis) ma fascynującą historię sięgającą ponad 3000 lat p.n.e. Pierwsze udokumentowane uprawy tego owocu pochodzą z terenów Azji Mniejszej i Kaukazu, skąd rozprzestrzeniły się do starożytnej Grecji około VIII wieku p.n.e. Grecy nazywali gruszkę apios i cenili ją nie tylko za walory smakowe, ale również za właściwości lecznicze. Hipokrates, ojciec medycyny, zalecał gruszki jako środek łagodzący gorączkę i problemy trawienne.
W starożytnym Rzymie uprawa gruszek osiągnęła szczyt wyrafinowania. Rzymski uczony Pliniusz Starszy w swoim dziele „Historia Naturalna” opisał ponad 40 odmian gruszek uprawianych w Imperium Rzymskim. Rzymianie wprowadzili zaawansowane techniki sadownicze, w tym:
- Szczepienie drzew dla uzyskania lepszych odmian
- Formowanie koron drzew dla zwiększenia plonów
- Systemy nawadniania sadów
Gruszki były tak cenione w Rzymie, że Katon Starszy poświęcił im znaczną część swojego traktatu „De Agricultura”, opisując metody uprawy i przechowywania tych owoców.
Symbolika i odmiany gruszek w antyku
W kulturze antycznej gruszka symbolizowała płodność i długowieczność. W sztuce greckiej często przedstawiano ją jako dar dla bogini Afrodyty. W literaturze rzymskiej grusza pojawia się w dziełach Wergiliusza i Owidiusza jako symbol dobrobytu i urodzaju.
Starożytni znali różnorodne odmiany gruszek, które różniły się kształtem, smakiem i porą dojrzewania:
- Volemum – duże, słodkie gruszki cenione przez rzymską arystokrację
- Crustuminum – odmiana o czerwonawej skórce, uważana za najsmaczniejszą
- Falerna – gruszki idealne do fermentacji i produkcji wina gruszkowego
- Tarentina – późne odmiany, które można było przechowywać przez całą zimę
Metody przechowywania owoców były zadziwiająco zaawansowane. Rzymianie opracowali techniki konserwacji gruszek w miodzie, winie lub occie, a także przechowywania ich w specjalnych glinianych naczyniach wypełnionych trocinami. Niektóre odmiany były zbierane niedojrzałe i dojrzewały podczas przechowywania, co pozwalało cieszyć się świeżymi owocami nawet zimą.
Gruszka w polskiej tradycji sadowniczej
Początki uprawy na ziemiach polskich
Historia uprawy gruszek na ziemiach polskich sięga wczesnego średniowiecza, choć archeologiczne znaleziska pestek wskazują na obecność dzikich grusz już w okresie neolitu. Pierwsze sady gruszowe zakładano przy klasztorach benedyktyńskich i cysterskich w X-XII wieku. Mnisi sprowadzali szlachetne odmiany z południowej Europy, adaptując je do lokalnego klimatu. W dokumentach z XIII wieku odnajdujemy wzmianki o sadach gruszowych należących do możnowładców, a Kronika Galla Anonima wspomina o darach w postaci owoców, w tym gruszek, dla królewskiego dworu.
Znaczący rozwój sadownictwa gruszowego nastąpił w XVI wieku, gdy król Zygmunt Stary sprowadził do Polski włoskich ogrodników. W tym okresie powstały pierwsze specjalistyczne sady gruszowe w okolicach Krakowa, Sandomierza i Warszawy. Dzieło Marcina z Urzędowa „O ziołach i mocy ich” z 1595 roku wymienia już kilkanaście odmian gruszek uprawianych w Polsce, w tym lokalne odmiany jak Sapieżanka czy Królewna.
Tradycyjne odmiany i współczesne sadownictwo
Polskie tradycyjne odmiany gruszek charakteryzują się wyjątkową odpornością na mrozy i choroby. Do najcenniejszych należą:
- Komisówka – odmiana wyhodowana w XIX wieku w okolicach Warszawy, ceniona za aromatyczny miąższ i doskonałą przydatność do przetworów
- Paryżanka – wprowadzona do polskich sadów w XVIII wieku, o charakterystycznym słodkim smaku z nutą cynamonu
- Faworytka (znana też jako Klapsa) – letnia odmiana o miodowym aromacie, uprawiana w Polsce od ponad 150 lat
- Bera Lipcowa – jedna z najstarszych polskich odmian, dokumentowana w sadach magnackich już w XVII wieku
„Grusza polska to drzewo wyjątkowo odporne, które przetrwało najcięższe zimy i wojny, dając owoce nawet w najtrudniejszych warunkach” – pisał prof. Szczepan Pieniążek, wybitny polski pomolog.
Współczesne sadownictwo gruszowe koncentruje się głównie w województwach: mazowieckim, lubelskim i łódzkim, gdzie klimat sprzyja uprawie tych wymagających drzew. Polska produkuje rocznie około 90 tysięcy ton gruszek (dane z 2024 roku), co stanowi znaczący wzrost w porównaniu z początkiem XXI wieku. Najpopularniejsze obecnie odmiany to Konferencja (stanowiąca ponad 60% produkcji), Lukasówka oraz Concorde. Coraz większą popularność zyskują także odmiany odporne na zarazę ogniową, jak Nojabrskaja i Uta.
W polskiej kuchni gruszki tradycyjnie wykorzystywano do produkcji gruszecznika (nalewki), suszenia na zimę oraz jako dodatek do mięs. Szczególne miejsce zajmowały w kuchni kresowej, gdzie przygotowywano hruszki w miodzie – przysmak podawany podczas świąt. W kulturze ludowej grusza symbolizowała długowieczność i płodność, a sadzenie drzewa gruszowego przy narodzinach dziecka miało zapewnić mu pomyślność.